درباره مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفند ماه 1362 به منظور تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتب مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری به ویژه فرهنگ و تمدّن اسلامی و ایرانی بنیاد نهاده شد. برای تحقّق این هدف، پی‌ریزی سازمان علمی منسجمی برخوردار از توانائیهای بالا، ضروری می‌نمود. بدین سبب، طرّاح و بنیان گذار این مرکز جناب آقای سید کاظم موسوی بجنوردی، با دعوت از شماری از برجسته ترین دانشمندان و محققان ایرانی آنها را به همکاری فرا خواند. هسته اولیه این سازمان علمی، با بررسی شیوه‌های دانشنامه نگاری، به تبیین راههای وصول به این اهداف و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداخت و به عنوان نخستین گام تألیف دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. اجرای طرح عملاً از اواسط سال 1363 آغاز شد. اگرچه در آغاز، دشواریهایی از لحاظ گردآوری ابزارهای تحقیق، به ویژه ایجاد کتابخانه‌ای غنی مشتمل بر اصیل ترین و معتبرترین منابع تاریخ و فرهنگ اسلامی و ایرانی، وجود داشت، ولی به تدریج به موازات تشکیل و توسعه کتابخانه، سازمان علمی مرکز نیز با دعوت از محقّقان شناخته شده و نیز پژوهشگران جوان گسترش یافت و هم اکنون بیش از سیصد نفر از اساتید، مؤلفین و پژوهشگران بصورت پیوسته و وابسته، با پروژه های گوناگون در دست انجام همکاری دارند.
تاکنون بیش از هفتصد هزار جلد کتاب و نشریه ادواری در کلیۀ زمینه‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی در کتابخانه این مرکز گرد آمده است و این کتابخانه را به بزرگ ترین کتابخانه تخصصی کشور تبدیل نموده است. و البته کتابخانه دیجیتالی نیز با دهها هزار عنوان بصورت تمام متن از طریق شبکه اینترانت داخلی مرکز در اختیار مؤلفین قرار گرفته که به جز محققان این مرکز، دیگران نیز از آن استفاده می‌کنند. اتصال مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به شبکه‌های رایانه‌ای جهانی، ارتباط علمی استوارتری میان این مرکز و دیگر مؤسسات پژوهشی و کتابخانه‌های بزرگ جهان ایجاد کرده، و سبب غنای بیشتر این کتابخانه شده است.
در طول این سالیان، سازمان کتابخانه و مرکز اسناد این مرکز به جمع آوری و خرید و یا پذیرش اهداء کتب خطی و نفیس نیز اهتمام داشته تا گنجینه های میراث اسلامی و ایرانی در مخازن ویژه ای که برای این منظور در نظر گرفته شده، هر چه بهتر محفوظ بماند. بعنوان مثال، قدیمی‌ترین و کاملترین نسخه شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در گنجینه کتب خطی نگاهداری می شود. این نسخه نفیس در قرن هفتم هجری نگارش یافته و به همراه تذهیب و خط عالی، خمسه نظامی را نیز در حاشیه خود به صورت کامل دارد. این شاهنامۀ هزار صفحه‌ای در تیراژ محدود به صورت فاکسی میل با دو نوع تجلید در اختیار عموم قرار گرفته است.
شورای عالی علمی مرکز متشکل از 46 نفر مدیران بخشها و مشاوران علمی و ویراستاران ارشد، بر کلیه فعالیتهای علمی نظارت مستقیم دارد. این شورا برای تعیین سیاستگذاری های کلی مقالات، ماهیانه تشکیل جلسه میدهد و مصوّبات آن برای مؤلفین لازم الاجراست. روش کار برای کلیۀ دانشنامه‌های در دست تألیف، چنین است: فهرست مدخل ها توسط اعضای بخش گزینش عناوین با مراجعه به دائرةالمعارف ها، فرهنگنامه‌ها و منابع معتبر استخراج و برای ویرایش و اظهار نظر به بخشهای علمی ارسال می‌شود. هر یک از مدیران و اعضای بخشها، فهرست مدخلهای خاص خود را بررسی می‌کنند، پس از حذف و اضافه و تهذیب و تأیید به بخش گزینش عناوین باز می‌گردانند. این عناوین پس از تأیید سرویراستار در فهرست مدخل ها قرار گرفته و برای هر یک پرونده ای علمی تشکیل می‌شود. یعنی پژوهشگران با مراجعه به اهم منابع، به ضبط و تصویربرداری از مطالب مربوط به مدخلها می‌پردازند. پرونده‌هایی که به این طریق تشکیل می‌شود، به تفکیک موضوع، به بخشهای علمی ارسال میگردد. مدیران بخشها براساس شناخت خود این مدخلها و پرونده‌های علمی را جهت تألیف مقاله به محققان داخل و خارج از مرکز سفارش می‌دهند. فایده پرونده علمی این است که در وقت مؤلف صرفه جویی بسیار شده و نیاز به حضور فیزیکی وی تا حد زیادی مرتفع میگردد و به این جهت میتوان حتی به مؤلفین خارج از تهران و کشور نیز سفارش مقاله داد و از طیف گسترده تری از محققین استفاده نمود. پس از تألیف، ارجاعات مقاله به منابع استفاده شده، توسط پژوهشگران مستقل بخش بررسی، مورد مقابله قرار می‌گیرد. سپس در صورت وجود اشتباهات، گزارش آن برای اصلاح، به نویسنده بازگردانده می‌شود. پس از بازبینی مقاله توسط نویسنده، مدیر بخش و ویراستاران به ویرایش علمی مقاله می‌پردازند و در نهایت مقاله در بخش ویرایش و چاپ، از لحاظ فنی و اصول دانشنامه نویسی مورد بررسی مجدد و ویرایش نهایی قرار گرفته و آماده چاپ میگردد. در هر یک از مراحل یاد شده، مقالات باید از نظر سرویراستار بگذرد. تأیید نهایی سرویراستار به منزلۀ اجازه چاپ مقالات است.
مدخل هایی که برای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی پیش‌بینی می‌شود، کلیۀ زمینه‌های خرد و کلان فرهنگ و تمدن اسلامی، مانند قرآن شناسی، فقه، حدیث، تاریخ سیاسی و اجتماعی، جغرافیای تاریخی و انسانی، اسلام و فرقه‌های اسلامی اعم از فرق مذهبی و مکاتب کلامی، فلسفه و عرفان، زبان و ادبیات سرزمین‌های اسلامی، تاریخ علوم ریاضی و طبیعی، هنر و معماری در سرزمین‌های اسلامی، مردم‌شناسی، و نیز جنبه‌های فرهنگ بومی و محلی اقوام مسلمان را در بر می‌گیرد. این تنوّع در موضوعات و مدخل های دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، از یک سو امتیاز آن را بر دانشنامه‌های مشابه که به برخی از موضوعات تمدن اسلامی توجه بیشتری مبذول داشته‌اند، نشان میدهد و از سوی دیگر کوششهای گسترده‌تر و عمیق‌تری را برای دستیابی به نکات و جزئیات مهمی از این فرهنگ و تمدن که مورد غفلت قرار گرفته است را طلب می‌کند. لذا اصحاب دائرةالمعارف در تألیف و تحقیق، تکیه بر منابع اصیل و معتبر و کهنی را که از بطن و متن فرهنگ اقوام مسلمان و تمدن اسلامی برخواسته، اساس کار خویش قرار داده‌اند و البته این بدان معنی نیست که در این مهم از منابع جدیدتر و تحقیقات امروزی غفلت ورزند، بلکه می‌کوشند تا عناصر مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و علمی و ادبی و هنری اسلامی را بی‌طرفانه و با نگاهی علمی از منابع اصلی استخراج نموده و در قالب مقالات منسجم ارائه کنند. به این دلیل مدخل ها و موضوعاتی در این دائرةالمعارف مطرح شده که برخی از آنها برای اولین بار مورد تحقیق دقیق قرار می‌گیرند.